देशभर ४५ प्रतिशत मात्र राेपाइ : सुदूरपश्चिममा सबैभन्दा बढी राेपाइ हुँदा मधेश र कोशी पछाडि
काठमाडौँ । समय अनुसार वर्षा नभएको र जलस्रोत व्यवस्थापनमा देखिएको कमजोरीका कारण यस वर्षको धान रोपाइँ सिजन सुस्त गतिमा अघि बढिरहेको छ ।
कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयका अनुसार हालसम्म देशभर ४५.०३ प्रतिशत मात्र धान रोपाइँ सम्पन्न भएको छ। यो तथ्याङ्कले नेपाली कृषि प्रणाली अझैपनि मौसमी अनिश्चितता र पूर्वाधार अभावको गहिरो असरमा रहेको स्पष्ट देखाउँछ।
मन्त्रालयका अनुसार २०८२ सालको असार २३ गतेसम्म कुल १३ लाख ८३ हजार ७३२ हेक्टर धान रोपाइयोग्य जमिनमध्ये केवल ६ लाख २३ हजार १०४ हेक्टरमा मात्र रोपाइँ सम्पन्न भएको हो । यद्यपि यो अघिल्लो वर्षको यिनै अवधिको ४३.५ प्रतिशतभन्दा केही बढी हो, तर सन्तोषजनक भने पक्कै होइन।
प्रदेशगत विभाजन: सुदूरपश्चिम अगाडि, मधेश र कोशी पछाडि
धान रोपाइँमा क्षेत्रीय असमानता निकै स्पष्ट देखिन्छ। सुदूरपश्चिम प्रदेशले ८२.८४ प्रतिशत रोपाइँ सम्पन्न गर्दै अग्रस्थान लिएको छ । त्यहाँ कुल १ लाख ७६ हजार १५१ हेक्टर रोपाइयोग्य जमिनमध्ये १ लाख ४५ हजार ९३२ हेक्टरमा धान रोपिएको छ ।
यो तथ्यले देखाउँछ कि परम्परागत खेती प्रणालीमा आधारित सुदूरपश्चिममा अझैपनि धान खेती प्राथमिक कृषिकर्मको रूपमा कायम छ र मौसमी अवस्थाले यहाँ सहयोग पुर्याएको अनुमान गर्न सकिन्छ ।
कर्णाली प्रदेशले पनि ७१.६६ प्रतिशतको दरमा उल्लेखनीय प्रगति गरेको छ, जुन तुलनात्मक रूपमा दुर्गम र विपन्न मानिने प्रदेशका लागि सकारात्मक संकेत हो ।
लुम्बिनी (५२.११%), गण्डकी (५५.५९%) र बाग्मती (५१.९%) प्रदेशहरूमा पनि आधाभन्दा बढी क्षेत्रफलमा रोपाइँ सम्पन्न भइसकेको छ। यी प्रदेशहरूमा सिँचाइ पूर्वाधार, श्रम पहुँच र खेतीयोग्य भूभागको पहुँच केही राम्रो छ।
तर देशका दुई प्रमुख तराईमुखी कृषि प्रदेश मधेश र कोशीमा भने अवस्था चिन्ताजनक छ । मधेशमा २५.०८ प्रतिशत मात्र रोपाइँ सम्पन्न भएको छ भने कोशी प्रदेशमा अझै पनि २९.५४ प्रतिशतमै सीमित छ। कोशीमा कुल २ लाख ७६ हजार ३८६ हेक्टरमध्ये केवल ८१ हजार ६३४ हेक्टरमा मात्र रोपाइँ सकिएको छ ।
मौसमीय अनिश्चितता र सिँचाइ समस्या
मौसमविद्हरूका अनुसार यस वर्ष मनसुन ढिलो सुरु भएको छ। केही क्षेत्रमा असारको मध्यसम्म पनि पर्याप्त वर्षा नभएकाले रोपाइँ कार्य पछि धकेलिएको हो। जलवायु परिवर्तनका असरले गर्दा परम्परागत खेती चक्रमा गम्भीर असर परेको स्पष्ट देखिन्छ।
अर्कोतर्फ, सिँचाइ पूर्वाधार नहुँदा कृषकहरू वर्षामा भर पर्ने बाध्यताबाट मुक्त हुन सकेका छैनन्। मधेश र कोशी प्रदेशमा ठूला सिँचाइ आयोजनाहरू भए पनि तिनीहरूको पूर्ण क्षमतामा सञ्चालन नहुनु, नहरहरूको असमय मर्मत, जल बँडफाँटको अव्यवस्था जस्ता समस्याले खेती अवरुद्ध बनाएको छ।
कृषि श्रमिकको अभाव र चक्रव्यूह
धान रोपाइँ सिजन श्रमकेन्द्रित खेती प्रणालीमा आधारित हुने भए पनि पछिल्लो समय कृषि श्रमिकको अभावले रोपाइँमा थप चुनौती थपिएको छ । विशेषगरी मधेश क्षेत्रमा वैदेशिक रोजगारतर्फ आकर्षण बढेसँगै श्रमिक अभाव झनै तीव्र देखिएको हो। स्थानीय श्रम स्रोतले माग धान्न नसक्दा रोपाइँ ढिलिएको कृषि विज्ञहरू बताउँछन्।
धान नेपालको प्रमुख खाद्यान्न बाली हो। रोपाइँमा भएको ढिलाइले दीर्घकालीन रूपमा उत्पादन घटाउने सम्भावना प्रबल छ। यो स्थिति अझै सुधार भएन भने चामल आयात बढ्ने र कृषकहरूको आयमा प्रत्यक्ष असर पर्ने निश्चितप्रायः देखिन्छ।
यो वर्षको रोपाइँ अवस्थाले कृषि नीति र कार्यान्वयन क्षमतामा पुनः विचार गर्नुपर्ने खाँचो देखिएको छ। हरेक वर्षको मनसुनपछिको समस्याबाट उन्मुक्ति पाउन दीर्घकालीन सिँचाइ योजना, जल व्यवस्थापन प्रणाली, जलवायु स्मार्ट कृषि अभ्यास र स्थानीय अनुकूल बीउ प्रविधिको प्रवर्द्धन गर्न अब ढिला गर्नु हुँदैन ।
प्रादेशिक सरकारहरू, स्थानीय तहहरू र केन्द्रबीच समन्वय गरी हरेक प्रदेशको भूगोल र आवश्यकता अनुसार कृषि पूर्वाधार विकासको दीर्घकालीन खाका तयार पार्नुपर्ने आवश्यकता स्पष्ट देखिन्छ ।
