सप्तरङ्गी टीका : तिहारको रंगीन प्रतीक र सांस्कृतिक जीवन्तता
काठमाडौँ । नेपालभर आज भाइटीकाको उल्लासपूर्ण माहोल छ। तिहार, जसलाई यमपञ्चकका रूपमा पाँच दिनसम्म मनाइन्छ, त्यसको अन्तिम दिन ‘भाइटीका’ सबैभन्दा महत्वपूर्ण दिन हो ।
दिदीबहिनीहरूले आफ्ना दाजुभाइलाई सप्तरङ्गी टीका लगाउँदै दीर्घायु, समृद्धि र सुखको कामना गर्ने यो परम्परा नेपाली समाजको सांस्कृतिक पहिचान बनेको छ।
सप्तरङ्गी टीका-जसमा रातो, नीलो, पहेँलो, हरियो, सेतो, सुन्तला र बैजनी सात रङ प्रयोग गरिन्छ, केवल सौन्दर्यको अभिव्यक्ति मात्र होइन, शास्त्रीय अर्थ र आध्यात्मिक सन्देशले भरिएको प्रतीक हो । हिन्दु संस्कृतिमा यो सात रङ सात चक्रसँग सम्बन्धित छन्, जसले शरीर, मन र आत्माको सन्तुलन जनाउँछन् ।
पौराणिक कथा र प्रतीकात्मक अर्थ
सप्तरङ्गी टीकाको परम्परा मृत्युका देवता यम र उनकी बहिनी यमुनाको कथासँग गाँसिएको छ। पौराणिक मान्यताअनुसार यमुनाले दाजु यमलाई टीका लगाएर दीर्घायु र सुरक्षाको कामना गरेकी थिइन् । त्यसै घटनाको स्मरणमा दिदीबहिनीहरूले दाजुभाइलाई टीका लगाउने परम्परा सुरु भएको हो ।
सात रङहरूले जीवनका विविध पक्ष-शक्ति, समृद्धि, शान्ति, सन्तुलन, प्रेम, विवेक र आध्यात्मिक जागरणलाई प्रतिनिधित्व गर्छन्।
प्रकृतिको इन्द्रेणी र रंगीन सन्देश
सप्तरङ्गी टीकालाई प्रकृतिको इन्द्रेणीसँग पनि तुलना गरिन्छ। इन्द्रेणीले जस्तै सात रङहरूले जीवनको सौन्दर्य, विविधता र सन्तुलनको सन्देश दिन्छन्। भाइटीकामा यी रङहरूको प्रयोगले दाजुभाइको जीवनमा सुख, शान्ति र सौहार्दको कामना गरिन्छ। यो परम्पराले मानव र प्रकृतिबीचको सहअस्तित्व र आत्मीय सम्बन्ध झल्काउँछ।
परम्परादेखि आधुनिकता सम्म
पहिले भाइटीकामा सेतो वा रातो चन्दन, अक्षता र चन्दनको मिश्रण प्रयोग गरिन्थ्यो। तर समयसँगै सप्तरङ्गी टीकाले नेपाली समाजमा नयाँ रंगीन पहिचान स्थापित गरेको छ ।
केही विद्वानहरूले यसलाई शास्त्रसम्मत नभएको तर्क गरे पनि, आधुनिक समाजमा यसले परम्परा र नवीनताबीचको सन्तुलन कायम गरेको छ। आज सप्तरङ्गी टीका केवल धार्मिक कर्म होइन, सांस्कृतिक र कलात्मक अभिव्यक्तिको प्रतीक बनेको छ।
परिवारिक एकता र सामाजिक सन्देश
भाईटीका केवल दिदीबहिनी र दाजुभाइबीचको स्नेहको अभिव्यक्ति मात्र होइन, यो परिवारिक एकता र सामाजिक सद्भावको सन्देश पनि हो। टीका र उपहारको आदान–प्रदानले पारिवारिक वन्धन बलियो बनाउँछ र समाजमा प्रेम, विश्वास र सहकार्यको भावना जगाउँछ।
क्षेत्रीय विविधता र सांस्कृतिक समृद्धि
नेपालका विभिन्न समुदायमा भाइटीकाको विधि र रूप फरक–फरक छन्। नेवार समुदायमा यो पर्व “किजा पूजा”का रूपमा मनाइन्छ भने, तराई र पहाडी क्षेत्रमा सप्तरङ्गी टीकाको प्रचलन व्यापक छ। यो विविधताले नेपालका संस्कृतिहरूबीचको सहअस्तित्व र एकताको सुन्दर उदाहरण प्रस्तुत गर्छ।
सप्तरङ्गी टीका केवल रंगहरूको मेल होइन, जीवन, प्रेम, प्रकृति र आध्यात्मिक ऊर्जाको समग्र प्रतीक हो। यम–यमुनाको कथादेखि आधुनिक समाजसम्म यसको अर्थ विस्तार भएको छ। यो परम्पराले नेपाली समाजमा रंगीन सौन्दर्य, धार्मिक गहिराइ र सामाजिक सन्देश भर्ने काम गरेको छ।
तिहारको रौनक, सप्तरङ्गी टीकाको चमक र पारिवारिक स्नेहको मिठासले आज नेपालभरको वातावरणलाई उल्लासमय बनाएको छ, जसले नेपाली संस्कृतिको आत्मा झल्काउँछ, एकता र प्रेमको इन्द्रेणी झल्काउँछ।
