नेपालमा सडक क्रान्ति : पूर्व–पश्चिम राजमार्ग अन्तर्राष्ट्रिय मानकसँग जोडिँदै
दाङ (देउखुरी) । नेपालका दक्षिण भेगको समथर भूभाग हिजोआज असाधारण परिवर्तनका मुहार देखाइरहेका छन् । तराई–मधेशका खेतबारी, बजार, सहर र वन-जंगल छिचोल्दै फैलिएको पूर्व-पश्चिम राजमार्ग अहिले केवल सडक विस्तार परियोजना होइन-यो देशको भविष्यलाई नयाँ दिशातर्फ डोहोर्याउँदै लगिरहेको महामार्ग पुनर्जन्म हो ।
एसियाली विकास बैंकको सहयोगमा ‘एसियन हाइवे स्ट्यान्डर्ड’मा पुनर्संरचना भइरहेको यो मार्ग नेपालका लागि यातायात मात्र होइन, राजनीतिक, भौगोलिक र आर्थिक रणनीतिसँग जोडिएको लाइफ-लाइन हो ।
हाल भइरहेको कामले यो लाइफ-लाइनलाई २१औँ शताब्दीका मापदण्डमा उक्लाउने महत्वाकांक्षा देखाउँछ-भूमिगत अन्डरपास, जनावर मार्ग, आकासेपुल, सहरी मोडेलका सर्भिस लेन र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका लेन चौडाइ सबै एकै संरचनाभित्र समायोजित हुँदैछन् ।
काँकडभिट्टा–लौकही : भूमिगत बाटो र जनावर मार्ग मिलाएर बनिरहेको मानक द्रुतमार्ग
९३ किलोमिटर लामो काँकडभिट्टा-लौकही खण्ड अहिले पूर्वी तराईको सबैभन्दा व्यस्त निर्माण-जोनका रूपमा बदलिएको छ। एसियन हाइवे मापदण्डअनुसार पुनर्निर्माण भइरहेको यस खण्डमा हाल तीनवटा भेहिकल अन्डरपास र एकवटा एनिमल अन्डरपास निर्माण भइरहेका छन् ।
भूमिगत संरचनाको यो विस्तारले पूर्वी नेपालका सहर, बजार र वन क्षेत्रलाई सुरक्षित र व्यवस्थित द्रुतमार्ग नेटवर्कमा परिणत गर्दैछ ।
चारपाने-चारआली-विर्तामोड : भूमिगत संरचनाको ‘पूर्वी कर्पिडोर’
यस खण्डका तीन मुख्य स्थान-चारपाने, चारआली र विर्तामोड-अन्डरपास निर्माणका रणनीतिक केन्द्र बनेका छन् । चारपानेमा भेहिकल अन्डरपासको निर्माण तीव्र गतिमा अघि बढ्दैछ, जसले यस क्षेत्रलाई पूर्वी द्रुतमार्गको मुख्य प्रवेश–बिन्दु बनाएको छ ।
चारआलीमा पेडिस्ट्रियन अन्डरपासको काम सम्पन्न भइसकेको छ र अब भेहिकल अन्डरपास निर्माण सुरु हुने तयारीमा छ । विर्तामोड चोकमा भने भेहिकल तथा पेडिस्ट्रियन अन्डरपास दुवै संरचनाको काम आरम्भ हुने चरणमा छ, जसपछि यो व्यस्त चोक भूमिगत यातायात व्यवस्थापनमा प्रवेश गर्नेछ ।
चारआलीको जंगल क्षेत्रमा निर्माण भइरहेको एनिमल अन्डरपासले पूर्वी तराईका वन्यजन्तुका लागि सुरक्षित आवतजावत सुनिश्चित गर्दै नेपालको सडक पूर्वाधारमा पहिलोपटक वैज्ञानिक रूपमा वन–मैत्री संरचना स्थापित गरिरहेको छ ।
एकै अन्डरपासभित्र तीन किसिमका मार्ग
यस खण्डका भेहिकल अन्डरपासहरूको संरचनामा तीन तहको मार्ग व्यवस्था जडान गरिएको छ, जसले सवारी, पैदलयात्री र जनावरलाई अलग-अलग सुरक्षित बाटो प्रदान गर्छ ।
प्रत्येक भेहिकल अन्डरपाससँग दुईवटा पेडिस्ट्रियन अन्डरपास समावेश गरिएको छ, जहाँ सवारीसाधन माथिबाट गुड्नेछ भने पैदलयात्रीहरू तलबाट ओहोरदोहोर गर्न सक्नेछन् ।
यसरी पृथक–पृथक प्रवाह प्रणालीले दुर्घटना जोखिम न्यून पार्नुका साथै सहरी तथा वन क्षेत्र दुबैमा सुचारु र सुरक्षित आवागमन सुनिश्चित गर्दछ ।
कमला-कञ्चनपुर : सबैभन्दा अधिक अन्डरपास निर्माण भइरहेको द्रुतमार्ग
८६.८३ किलोमिटर लामो कमला–कञ्चनपुर खण्ड पूर्व–पश्चिम राजमार्ग विस्तारका सबै खण्डमध्ये संरचनात्मक रूपमा सबैभन्दा जटिल तथा व्यापक निर्माण भएको क्षेत्र मानिन्छ ।
यस खण्डमा सातवटा भेहिकल अन्डरपास, आठवटा एनिमल अन्डरपास, चौधवटा पेडिस्ट्रियन अन्डरपास र चारवटा आकासेपुल (ओभरहेड ब्रिज) निर्माण हुँदैछ, जसले यस क्षेत्रलाई त्रिस्तरीय यातायात व्यवस्थापनसहितको आधुनिक द्रुतमार्ग संरचनामा रूपान्तरण गर्दैछ । बहु-संरचनात्मक विस्तारका कारण यो खण्ड पूर्व-पश्चिम यात्राको ‘इन्जिनियरिङ कोरिडोर’को रूपमा विकसित भइरहेको छ ।
दमक-इटहरी–बेलबारी : अन्डरपासहरूको ‘घना क्लस्टर’
यस खण्डभित्रका तीन मुख्य क्षेत्र-दमक, इटहरी र पथरी–बेलबारी-अन्डरपास निर्माणका दृष्टिले सबैभन्दा सक्रिय स्थानका रूपमा देखिएका छन् ।
दमकमा तीनवटा भेहिकल अन्डरपास निर्माण भइरहेको छ भने इटहरी क्षेत्रमा चारवटा भेहिकल अन्डरपास एकसाथ अगाडि बढाइँदैछ, जसले पूर्वी कोरिडोरमा तीव्र यातायात प्रवाहलाई व्यवस्थित बनाउनेछ ।
पथरी-बेलबारी क्षेत्र भने जनावर आवतजावतको लागि डिजाइन गरिएका एनिमल अन्डरपासहरूको मुख्य केन्द्र बनेको छ, जहाँ वन्यजन्तुका प्राकृतिक मार्गलाई सुरक्षित बनाउन विशेष संरचनाहरू तयार गरिँदैछन् ।
वाइल्डलाइफ-सेफ मोडेल हाईवेतर्फको उन्मुखता
यस खण्डमा निर्माण भइरहेको आठ एनिमल अन्डरपासमध्ये सातवटा पूरा भइसकेका छन्, जसले कमला–कञ्चनपुर खण्डलाई नेपालकै पहिलो ‘वाइल्डलाइफ-सेफ मोडेल हाईवे’तर्फ उन्मुख बनाइदिएको छ ।
वन-जंगल र सडकबीचको टकराव घटाउने, जनावर–मानिस–सवारीसाधनको पृथक आवागमन सुनिश्चित गर्ने र दुर्घटना जोखिम न्यून पार्ने उद्देश्यले तयार गरिएका यी संरचनाहरूले राजमार्ग विस्तारलाई केवल यातायात-केन्द्रित नभई पारिस्थितिक रूपमा संवेदनशील पूर्वाधारको दिशामा अघि बढाइरहेका छन् ।
लगानी, समयरेखा र पूर्वाधार इतिहासको सबैभन्दा ठूलो छलाङ
पूर्व–पश्चिम राजमार्गको विस्तारमा भइरहेको लगानी, समयरेखा र संरचनात्मक जटिलता नेपालको सडक पूर्वाधार इतिहासकै सबैभन्दा महत्वाकांक्षी छलाङ मानिन्छ ।
काँकडभिट्टा–लौकही खण्डका लागि ३४ अर्ब ९१ करोड रुपियाँ बजेट विनियोजन गरिएको छ, जसको ६ अर्ब ६८ करोड खर्च भइसकेको छ ।
२०८० कात्तिक २ मा ठेक्का सम्झौता भएको यो खण्ड २०८३ माघ १८ भित्र पूरा गर्ने लक्ष्यसहित तीव्र गतिमा निर्माण भइरहेको छ । त्यस्तै, कमला–कञ्चनपुर खण्डमा १५ अर्ब ६६ करोडको लागत अनुमानित छ ।
२०७७ असार ११ मा सम्झौता भएको यो खण्ड प्रारम्भिक म्यादभित्र पूरा हुन नसकेपछि विस्तार गरी २०८३ पुस १६ सम्म पुर्याइएको छ, जसले परियोजनाको व्यावहारिकता र संरचनागत गहनतालाई स्पष्ट गर्छ ।
यस्तो भारी लगानी एकै चरणमा विनियोजन हुनु नेपालमा दुर्लभ मात्र होइन-दीर्घकालीन पूर्वाधार रणनीतिको दृष्टिले ऐतिहासिक मानिन्छ ।
दुवै खण्डको विस्तारले केवल सडक चौडा गर्ने लक्ष्य मात्र पूरा गरिरहेको छैन, यसले भविष्यका साइन्स–कम्युनिकेसन मार्ग, अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारिक करिडोर, सम्भावित मेगासिटी कनेक्टिभिटी र नेपाललाई दक्षिण तथा पूर्वी एसियाको ट्रान्जिट हबका रूपमा उभ्याउने रणनीतिकाधार समेत तयार गर्दैछ ।
नेपालका पहिलो ‘वाइल्डलाइफ–फ्रेन्डली’ हाईवे संरचना : सडक र वन दुबैलाई सुरक्षित बनाउँदै
पूर्व–पश्चिम राजमार्ग विस्तारको सबैभन्दा उल्लेखनीय पक्ष भनेको नेपालले पहिलोपटक सडक पूर्वाधारसँगै वन्यजन्तुको सुरक्षित आवागमनलाई समान प्राथमिकता दिएको तथ्य हो ।
मानिस, सवारी र जनावरका लागि पृथक-पृथक मार्ग निर्माण गरिएको यो मोडेल दक्षिण एशियामै दुर्लभ मानिन्छ, किनकि यसले सडक र वनबीच स्थायी सन्तुलन कायम गर्दै दुवैलाई सुरक्षित बनाउन दीर्घकालीन समाधान प्रस्तुत गर्छ ।
लामो समयदेखि वनमार्ग छिचोल्दै बनेका सडकका कारण बाघ, चितुवा, हात्ती र गैडालगायतका जनावरहरू निरन्तर जोखिममा पर्दै आएका थिए ।
यिनै समस्यालाई समाधान गर्न विशेष रूपमा डिजाइन गरिएका ‘एनिमल अन्डरपास’ ले अब ती जनावरलाई प्राकृतिक मार्गजस्तै सुरक्षित भौतिक संरचना प्रदान गर्दै नेपाललाई प्रकृति–मैत्री पूर्वाधार विकासका अग्रस्थानमा उभ्याएको छ। यसले केवल सडक सुरक्षा मात्र होइन, नेपालका वन्यजन्तु संरक्षण प्रयत्नलाई पनि अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सुदृढ बनाएको छ।
एसियन हाइवेमा उक्लँदै नेपाल : ‘सी’ बाट ‘ए क्लास’ तर्फको यात्रामा दुई राजमार्ग
नेपालका दुई प्रमुख राजमार्ग-पूर्व–पश्चिम र अरनिको एसियन हाइवेको व्यापक सञ्जालमा पर्छन् र हाल दुवै ‘सी–क्लास’मा सूचीकृत छन्। तर चार लेन विस्तार, जंक्शन सुधार, भूमिगत संरचना, ओभरहेड ब्रिज र सुरक्षा मानकहरू पूरा भएपछि यी दुवै मार्ग ‘ए–क्लास’मा उक्लने अपेक्षा गरिएको छ, जसले नेपाललाई दक्षिण तथा पूर्वी एसियामा थप विश्वसनीय यातायात मार्गका रूपमा स्थापित गर्नेछ ।
एसियन हाइवे रुट–२ थाइल्यान्डको बैंककबाट सुरु भई म्यान्मार, बंगलादेश, भारत हुँदै नेपाल छिर्छ र पुनः भारतमार्फत पाकिस्तानको कराँचीमा पुग्छ, यसरी नेपाल यो ६ देश जोड्ने व्यापारिक कोरिडोरको रणनीतिक मोड बन्न सक्छ ।
त्यस्तै, रुट–४२ भारतको रक्सौलदेखि वीरगन्ज, नारायणघाट र काठमाडौं हुँदै तातोपानीबाट चीनको ल्हासासम्म पुग्ने मार्ग हो, जसले नेपाललाई दुई विशाल आर्थिक शक्ति-भारत र चीन-बीचको प्राकृतिक ट्रान्जिट–नेकका रूपमा उभ्याउँछ।
एसियन हाइवेमा उन्नत वर्गमा प्रवेश गर्ने यात्राले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय ढुवानी, व्यापार र क्षेत्रीय कनेक्टिभिटीका नयाँ सम्भावनामा प्रवेश गराउनेछ ।
